Ontmoet Lucas Gassel

De tot nu toe bekende archieven van zowel de gemeente Deurne als de gemeente Helmond vermelden nergens de geboorte van Lucas Gassel. Uit secundaire gegevens blijkt echter dat we zeer  waarschijnlijk kunnen aannemen dat Lucas in Helmond is geboren. Op de eerste plaats is er het feit dat hij in archieven, onderschriften bij portretten en andere geschriften, zowel bij leven als daarna, “Lucas Gassel van Helmont” wordt genoemd. Het is in de 16e eeuw zeker  niet ongewoon dat kunstenaars hun geboorteplaats toevoegen aan hun naam. Op de tweede plaats is bekend dat zijn vader “Jan de Maelre” in 1489 van het Helmondse gilde van de schoenmakers en leerlooiers de p[dracht krijgt voor het beschilderen van de beelden van hun patroonheiligen St. Chrispinus en St. Chrispinianus. Dat was geen geringe opdracht en de gildemeesters moeten vertrouwen hebben gehad in de kunde van Jan van Gassel. Hij moet dan al een zekere bekendheid hebben gehad.  Daarbij ligt het voor de hand dat de opdracht aan een plaatsgenoot wordt gegund. Dat zou impliceren dat Jan van Gassel al voor 1489 van Deurne naar Helmond is verhuisd.  Mogelijk hebben Helmondse familieleden die rond de Binderse poort/ Gasselmanpoort woonden het jonge stel voorlopig onderdak geboden. Hun zoon Lucas is geboren in of rond 1488. We nemen daarom aan dat hij mogelijk  in Deurne is verwekt en in Helmond het levenslicht heeft aanschouwd. In 1496 koopt Jan van Gassel een huis aan het Cloestereind. Later verhuist het gezin naar de markt. Daar groeit Lucas op als zoon van een beeldenschilder en leert hij de grondbeginselen van het schilderambacht. Na de dood van zijn vader in 1512 wordt het huis verkocht en de erfenis geregeld. In de tweede helft van het tweede decennium van de 16e eeuw vertrekt Lucas naar Antwerpen. In verschillende ateliers van Antwerpse meesters ontwikkelt hij zijn talent als landschapschilder. Als hij rond 1530 naar Brussel verhuist is hij een erkende meester die in kringen van uitgevers, drukkers en geleerden verkeert.

Het landschap doorgrond

Lucas Gassel is de eerste landschapsschilder van nationale bodem die het landschap centraal stelt. Hij gebruikt het niet louter als decorum, maar zoekt mogelijkheden om de schoonheid van het landschap zelf te doorgronden. Lucas Gassel schildert in de traditie van de late middeleeuwen, maar voegt elementen uit de nieuwe tijd toe. Hij schildert vergezichten vol bergen, rivieren, bossen, wegen, kastelen en dorpen. Vaak bevolkt met piepkleine schepen, boeren of dieren. Hij draagt eraan bij dat in de schilderkunst een kanteling plaatsvindt in de benadering van het landschap.

Portret van de schilder Lucas Gassel, Johannes Wierix, 1572

Meester van het landschap

In 1569 overlijdt Lucas Gassel; een schilder van Brabantse bodem die voor een ware vernieuwing binnen de schilderkunst zorgde en zich ontwikkelde tot meester van het landschap. Daarmee plaatsen we hem in lijn van bekendere meesters van Brabantse bodem: Jeroen Bosch en Vincent van Gogh.

Lucas Gassel, een mensenmens

Hij was niet de enige schilder van het wereldlandschap, Joachim Patinir, Herrie met de Bles, Jan van Amstel en anderen hebben ook laten zien  dat ze de verschillende landschappen van de wereld kenden en hoe je die, hoe verschillend ze ook waren, tot een geloofwaardig geheel kon maken. Toch waren ze niet hetzelfde. Terwijl van de landschappen van Patinir een zekere dreiging uit ging, waren die van De Bles wonderlijk en die  van Gassel vriendelijk. 

Maar Gassel onderscheidde zich ook op een andere manier van zijn collega’s. Naast een Bijbelse voorstelling bevolkte hij zijn landschappen met tijdgenoten. Hij liet zien dat hij een scherp observator van  de samenleving was. Alle rangen en standen zijn in zijn landschappen aanwezig: de adel, de geestelijkheid, de burgers, de vissers, de herders en de boeren.  Je herkent ze duidelijk aan datgene waar ze mee bezig zijn. Want ook daarin laat de Helmondse schilder zien dat hij zijn medemensen kent. Hij heeft vooral belangstelling voor de gewone mens en de gebeurtenissen van alledag. De vissers die met hun boot ternauwernood aan de storm ontsnappen, de handelsreiziger die zijn koopwaar over een zandpad zeult, de boer die ploegt en de herder die zijn kudde hoedt. Soms gaat Gassel nog gedetailleerder tewerk. In het schilderij Juda en Tamar (Kunsthistorisches Museum Wenen) laat hij bij voorbeeld zien hoe het scheren van de schapen in zijn werk gaat. De herders wassen de dieren eerst in een nabij gelegen rivier. Daarna worden de poten bij elkaar geboden. Dan gaan ze naar een “scheerstraat” waar vouwen in  rijen tegenover elkaar zitten en de dieren van hun warme jas ontdoen. Tussen de rijen liggen bergen wol. Gassel legt, wat in de literatuur nauwelijks aan de orde komt, ook een nauwkeurig tijdsbeeld vast waarin de mens centraal staat. Hij is een mensenmens.

Wil je nog meer weten over Lucas Gassel? Kijk dan ook eens op zijn Wikipediapagina! 
Lucas Gassel terug in Helmond
De tentoonstelling in 2020

In 2020 kwam Lucas Gassel naar Helmond. Nou ja, veel van zijn kunstwerken dan! In onderstaande minidocumentaire word u meegenomen in de organisatie en inrichting van de tentoonstelling in Museum Helmond.

De tentoonstelling met werken van Lucas Gassel moest na vier dagen sluiten, in verband met de eerste lockdown en de COVID-19 pandemie.
Museum Helmond en gastconservator Anna Koopstra namen diverse video’s op, zodat de schilderijen toch, online, zichtbaar waren. Hieronder een van deze video’s.